Bức họa về phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hương - Trần Thanh Xem

Hồ Xuân Hương là nữ thi sĩ tài hoa trong nền văn học Việt Nam. Bà còn được mệnh danh là “nhà thơ của phụ nữ”. Thơ bà là tiếng nói tâm tình của người phụ nữ rất đỗi bình thường trong xã hội cũ phải gánh chịu biết bao thiệt thòi, bất hạnh nhưng không ai dám lên tiếng đấu tranh. Đọc thơ Hồ Xuân Hương, chúng ta không chỉ đồng cảm, trân trọng cho số phận của những người phụ nữ kém may mắn mà còn  để chiêm nghiệm và suy ngẫm.       

Trong thơ Hồ Xuân Hương, số phận người phụ nữ được bộc lộ qua nhiều phương diện khác nhau. Họ thường nhỏ bé, bất hạnh. Cuộc đời của người phụ nữ long đong, phải sống trong một xã hội phong kiến lạc hậu, trọng nam khinh nữ. Vì vậy, người phụ nữ thường không được coi trọng:

                        “Thân em vừa trắng lại vừa tròn

                         Bảy nổi, ba chìm với nước non”

Hay:

                       “Chiếc bách buồn vì phận nổi nênh

                        Giữa dòng ngao ngán nỗi lênh đênh”  

Người phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hương nói riêng và trong xã hội phong kiến nói chung đều là những con người với số phận bi đát. Càng đọc, ta càng hiểu thêm bối cảnh xã hội nước ta lúc bấy giờ và càng trân trọng họ. Họ là những đóa hoa sen thơm mát, tỏa hương cho đời. 

Sống trong xã hội phong kiến coi thường phụ nữ và luôn bị lễ giáo trói buộc, người phụ nữ không chỉ chịu thiệt thòi, bất hạnh trong cuộc sống mà còn đau khổ trong đường tình duyên.

Có lẽ phải chịu nhiều lận đận trong đường tình duyên nên Hồ Xuân Hương rất hiểu và đồng cảm với số phận của những người phụ nữ không may mắn trong đường tình duyên. Điều đáng nói ở đây là bà dám lên tiếng tố cáo gay gắt xã hội phong kiến thối nát mà không ai dám lên tiếng.

Hồ Xuân Hương khắc họa thân phận khổ nhục của người làm lẽ, năm thì mười họa mới được gần chồng:

                      “Kẻ đắp chăn bông kẻ lạnh lung

                        Chém cha cái kiếp lấy chồng chung.

                        Năm thì mười họa hay chăng chớ,

                        Một tháng đôi lần có cũng không”          

Nhà thơ nói về thân phận của người phụ nữ làm lẽ nhưng đồng thời đó cũng là cảnh ngộ của bản thân bà.     

Ai cũng biết trong cuộc đời cũ, đau khổ chẳng phải là phần riêng dành cho ai. Nhưng những người chịu đựng nhiều hơn cả vẫn là phụ nữ và nỗi đau của họ bao giờ cũng có khía cạnh chua xót, tái tê riêng. Hồ Xuân Hương là nhà thơ của phụ nữ, bà thấu hiểu tất cả những nỗi đau đó bằng kinh nghiệm của cuộc đời chung và cuộc đời riêng chẳng ra gì của mình. Vì vậy, thơ Xuân Hương luôn là tiếng kêu xé lòng của những người con gái nhẹ dạ.        

Nhà thơ viết về một cảnh ngộ của một người phụ nữ, cảnh ngộ những cô gái không may có mang với người yêu của mình nhưng không được xã hội chấp nhận:

                           “Cả nể cho nên hóa dở dang,

                             Nỗi niềm chàng có biết chăng chàng…

                             Duyên thiên chưa thấy nhô đầu dọc,

                             Phận liễu sao đà nảy nét ngang.

                             Cái nghĩa trăm năm chàng  nhớ chửa?

                             Mảnh tình một khối thiếp xin mang.

                             Quản bao miệng thế lời chênh lệch

                             Không có, nhưng mà có mới ngoan”         

Hồ Xuân Hương đã nhấn mạnh cái nghĩa, cái trách nhiệm mà người đàn ông nào đó vô tâm trước hậu quả để lại cho người phụ nữ và tác giả đã đứng về phía cô gái mà bênh vực.         

Không chỉ cảm thông với thân phận của người làm lẽ, người phụ nữ không chồng mà chửa mà Hồ Xuân Hương còn muốn an ủi những người phụ nữ mất chồng, muốn dịu dàng với họ, để cho họ khuây khỏa nỗi đau và dìu họ trở lại với cuộc sống bình thường:
                            “Văng vẳng tai nghe tiếng khóc chồng

                       Nín đi kẻo thẹn với non sông”   

  Hay:
                             “Văng vẳng tai nghe tiếng khóc gì

                       Thương chồng nên mới khóc tì ti”             

Ðọc thơ bà, người đọc có cảm giác người phụ nữ trong thơ Xuân Hương gần như chưa một lần thấy được hạnh phúc. Chính điều đó đã xuất hiện người phụ nữ phê phán, đả kích giai cấp phong kiến thống trị trong thơ bà.          

Hồ Xuân Hương với thân phận nữ nhi, chắc bà không có ý định chống vua, mà chỉ mắng nhẹ mà đau vô kể:

                      “Hồng hồng má phấn duyên vì cậy

                       Chúa dấu yêu vua một cái này”        

Với bọn quan lại, nữ thi sĩ đã giơ cao đánh thẳng vào cuộc sống trái lẽ tự nhiên của chúng. Đứng trước cái dị hợm, quái gở ấy, bà văng tục, cười mỉa:

                      “Đố ai biết đó vông hay chốc

                       Còn kẻ nào hay cuống với đầu”            

Bên cạnh những hiền nhân quân tử là đám nho sĩ dốt nát lại còn huênh hoang, Hồ Xuân Hương gọi chúng là “phường lòi tói”, là “lũ ngẩn ngơ”, xưng chị và đòi dạy chúng làm thơ:

                     “Khéo khéo đi đâu lũ ngẩn ngơ?

                       Lại đây cho chị dạy làm thơ”          

Qua thơ Hồ Xuân Hương, chúng ta thấy cả một xã hội phong kiến thời bà bị chế giễu, đả kích. Bà dùng tiếng cười thông qua yếu tố tục, xoáy vào đời sống bản năng của giai cấp thống trị để từ đó đả kích, tố cáo thói đạo đức giả của chúng. Nhưng thơ Hồ Xuân Hương đâu chỉ biết cười, mà đọc thơ bà ta nghe như có tiếng nấc bên trong.           

Khi khắc họa chân dung người phụ nữ, Hồ Xuân Hương có những bài thơ bày tỏ niềm kiêu hãnh của mình về vẻ đẹp hình thức, vẻ đẹp tâm hồn và vẻ đẹp  tài năng, trí tuệ của người phụ nữ.         

Người phụ nữ trong văn học giai đoạn này xuất hiện không còn cái khép nép trong cái mô thức “tại gia tòng phụ, phu tử tòng phu” hay “công, dung, ngôn, hạnh”. Hồ Xuân Hương sáng tác trong bối cảnh ấy, với tính cách và cảnh ngộ riêng của mình, nhà thơ  viết rất nhiều về phụ nữ, miêu tả vẻ đẹp hình thể của họ. Cách miêu tả của bà thật cụ thể, không mờ nhạt, không có một chút bỡn cợt. Thể hiện một thái độ hết sức nâng niu, trân trọng:

                       “Hỏi bao nhiêu tuổi hỡi cô mình

                        Chị cũng xinh mà em cũng xinh

                        Đôi lứa như in tờ giấy trắng.

                        Nghìn năm còn mãi cái xuân xanh”

          Hay:
                             “Lược trúc chải dài trên mái tóc,

                       Yếm đào trễ xuống dưới nương long

                       Ðôi gò bồng đảo sương còn ngậm

                       Một lạch đào nguyên suối chửa thông”        

Hồ Xuân Hương còn lên tiếng đề cao ca ngợi người phụ nữ, tìm thấy vẻ đẹp thực sự chân chính ở họ. Nhà thơ luôn chú trọng nêu bật cái đẹp bên trong, cái đẹp tâm hồn của họ.         

Nữ thi sĩ đã ca ngợi, trân trọng phẩm chất kiên trinh của người phụ nữ. Dù sống trong hoàn cảnh nào họ cũng giữ được tấm lòng son sắt:

                     “Rắn nát mặc dầu tay kẻ nặn

                      Mà em vẫn giữ tấm lòng son”        

Dù số phận người phụ nữ không được định đoạt, lênh đênh giữa cuộc đời nhưng họ không cam chịu. Họ vẫn giữ sự thủy chung, son sắt, bất biến với tình yêu.          

Hồ Xuân Hương còn tô vẽ về vẻ đẹp khát vọng sống mãnh liệt của người phụ nữ:

                     “Quả cau nho nhỏ, miếng trầu hôi

                       Này của Xuân Hương mới quệt rồi.

                       Có phải duyên nhau thì thắm lại,

                       Ðừng xanh như lá, bạc như vôi”        

Giống như bao cô gái khác, Hồ Xuân Hương cũng khao khát có một tình yêu bền chặt, nồng cháy. Bà cũng muốn mở lòng mình ra để đón lấy tình yêu nồng thắm từ người bạn đời tri âm tri kỉ, đón những hương sắc của cuộc đời. Hồ Xuân Hương hồi hộp chờ đợi.         

Hồ Xuân Hương và thơ ca của bà là một hiện tượng khá đặc biệt được rất nhiều người đàm luận từ xưa đến nay. Trong cái xã hội phong kiến trọng nam khinh nữ, Hồ Xuân Hương vẫn dám khẳng định tài năng, trí tuệ hơn người của mình:

                  “Ghé mắt trông ngang thấy bảng treo

                   Kìa đền thái thú đứng cheo leo

                   Ví đây đổi phận làm trai được

                  Thì sự anh hùng há bấy nhiêu”        

Ði qua ngôi đền thờ tên tướng bại trận, nhà thơ phụ nữ này đã không chịu cất nón, cúi đầu chào kính cẩn. Trái lại bà còn buông lời chê cười, mỉa mai. Ðặc biệt, nhà thơ đã dám nói một điều táo bạo. Nếu được làm trai thì sự nghiệp anh hùng của bà sẽ không xoàng, không tồi tệ như tên tướng bại trận kia.       

Thơ Hồ Xuân Hương là tiếng thơ của một người phụ nữ tài hoa, cá tính nhưng phải chịu sự gò bó của lễ giáo phong kiến khắt khe. Bao khao khát, bao nguồn sống mãnh liệt không được bộc lộ trong cuộc sống được bà gởi gắm cả vào trong thơ. Thơ Hồ Xuân Hương là những nỗi niềm không chỉ của riêng tác giả mà của tất cả những phụ nữ bất hạnh trong xã hội phong kiến.        

Có thể nói, tuy chưa phản ánh được những mâu thuẫn lớn của thời đại, chưa có tầm nhìn xa để thấy hết những đau khổ và khát vọng của con người nhưng Hồ Xuân Hương cũng đã đóng góp cho nền thơ ca dân tộc một tiếng thơ hết sức độc đáo. Thơ bà là thứ thơ giải phóng cá tính, dám khẳng định cá tính. Chính điều ấy đã giúp cho tiếng thơ của bà khi nói về người phụ nữ có một sắc thái riêng, hoàn toàn khác với những nhà thơ viết về phụ nữ trước đó và cả sau này. Bức họa về người phụ nữ trong thơ Hồ Xuân Hương luôn thể hiện ở tư thế hiên ngang, đầy bản lĩnh và bà không chìm vào khóc thương cho số phận của họ.

 

 

 

Trần Thanh Xem